लोणारचं 800 वर्षांपूर्वीचे जुनं दैत्यसुदन मंदिर: चालुक्यकालीन कलेपासून इराणी प्रभावापर्यंतची अनोखी कहाणी

daidyasudan-temple-lonar-buldhana

लोणार सरोवरामुळे जगभरात प्रसिद्ध असलेल्या बुलढाणा जिल्ह्यात अनेक ऐतिहासिक ठेवे दडलेले आहेत. त्यापैकी सर्वात आकर्षक ठिकाण म्हणजे दैत्यसुदन मंदिर. साधारण 800 वर्षांपूर्वी उभारलेलं हे मंदिर चालुक्यकालीन कलेचं सुंदर उदाहरण आहे. या मंदिराचा इतिहास, वास्तुकला आणि इराणशी असलेला सांस्कृतिक संबंध या सर्व गोष्टींमुळे हे ठिकाण पाहण्यासारखं ठरतं.

 

लोणार परिसराचा ऐतिहासिक वारसा

लोणार भाग इतिहास, निसर्ग आणि भूगर्भशास्त्र यांचं अनोखं मिश्रण आहे. या परिसरात प्राचीन मंदिरे, दुर्मिळ खडकांचे स्तर आणि जगात दुर्मिळ आढळणारे सरोवर अशा अनेक गोष्टी पाहायला मिळतात.

लोणार सरोवर का महत्त्वाचं मानलं जातं?

लोणार सरोवर हा जगातील थोड्या impact crater lakes पैकी एक आहे. शेकडो वर्षांपूर्वी उल्कापात होऊन तयार झालेलं हे सरोवर विज्ञानासाठीही अभ्यासाचं महत्त्वाचं केंद्र आहे.

ज्वालामुखीमुळे तयार झालेलं अद्वितीय सरोवर

लोणार सरोवराचा आकार, खोली आणि त्यातील क्षारयुक्त पाणी हे सर्व वैशिष्ट्यं त्याला वेगळं ओळख देतात. जेव्हा प्रवासी सरोवर पाहायला जातात तेव्हा जवळच असलेलं दैत्यसुदन मंदिर अधिक आकर्षित करतं.

 

दैत्यसुदन मंदिराचा उगम आणि स्थापत्यशैली

दैत्यसुदन मंदिराचं बांधकाम बाराव्या शतकात झालं. चालुक्य राजवंशाची वास्तुकला त्या काळात अत्यंत विकसित आणि भव्य मानली जात असे.

बाराव्या शतकातील चालुक्यकालीन बांधकाम

मंदिराची मजबूत रचना, गर्भगृहाचा आकार, आणि सभामंडपातील कोरीव काम हे सर्व यात दिसून येतं.

भिंतीवरील शिल्पकलेचं बारकाईने केलेलं नक्षीकाम

भिंती, खांब आणि कमानींवर देवता, नृत्यांगना, प्राणी आणि पौराणिक प्रसंगांची सुबक शिल्पं खोदलेली आहेत. कलाकारांनी केलेल्या नक्षीकामातून त्या काळातील कलात्मक कौशल्याची झलक दिसते.

मंदिरातील गर्भगृह आणि सभामंडपाची रचना

मंदिराच्या मध्यभागी भगवान विष्णूची मूर्ती असलेलं गर्भगृह आहे. त्याच्या पुढे प्रशस्त सभामंडप असून, त्याभोवती आकर्षक खांब आहेत.

कोरलेल्या देव-देवतांच्या मूर्ती

मूर्तींचे भाव, पोशाख आणि शिल्पातील तपशील पाहताना ती कला किती प्रगत होती याची जाणीव होते.

इराणशी जोडलेली सांस्कृतिक कडी

दैत्यसुदन मंदिराचं विशेष महत्त्व म्हणजे याचा इराणशी असलेला आश्चर्यकारक संबंध.

राजा खुसरोग आणि चालुक्य राजांची ऐतिहासिक मैत्री

अभ्यासकांच्या मते, इराणचा राजा खुसरोग आणि चालुक्य राजा यांच्यात चांगले संबंध होते. या मैत्रीचं प्रतीक म्हणून मंदिराच्या काही भागात इराणी शैलीचं वास्तुकाम दिसतं.

मागील बाजूस दिसणारी इराणी शैलीची झलक

मंदिराच्या मागील बाजूला कोरलेली रचना आणि नमुने हे भारतीय आणि इराणी कलेचं मिश्रण दर्शवतात. महाराष्ट्रात अशी शैली फार कमी ठिकाणी आढळते.

सूर्यकिरणोत्सवाचं अनोखं वैशिष्ट्य

दैत्यसुदन मंदिराचं आणखी एक वैशिष्ट्य म्हणजे इथे दिसणारा सूर्यकिरणोत्सव.

शिखरातील सूक्ष्म छिद्रातून पडणारे सूर्यकिरण

मंदिराच्या शिखरात एक लहान छिद्र आहे. वर्षातील सर्वात मोठ्या सौरदिनी सकाळचे किरण या छिद्रातून अचूक रेषेत गर्भगृहातील मूर्तीवर पडतात.

सलग पाच दिवस दिसणारा प्रकाशाचा खेळ

हा किरणोत्सव सलग पाच दिवस दिसतो. त्या क्षणी मंदिरातील वातावरण खूप शांत आणि दिव्य वाटतं.

मंदिराचा शोध आणि पुनर्बांधणीची कथा

परकीय आक्रमणांच्या काळात अनेक मंदिरांचे अवशेष नष्ट झाले. दैत्यसुदन मंदिराचंही तसंच काहीसं झालं.

परकीय आक्रमणात मातीखाली दडलेलं मंदिर

एका काळी हे मंदिर पूर्णपणे पांढऱ्या मातीखाली झाकलं गेलं होतं. स्थानिक लोकांनी ते पुन्हा शोधून काढलं.

प्राथमिक मूर्ती न सापडल्यामुळे नवी मूर्ती स्थापनेची प्रक्रिया

भगवान विष्णूची मूळ मूर्ती न सापडल्याने नागपूरकर भोसले घराण्याच्या मदतीने नवीन मूर्ती बनवून स्थापित केली गेली.

दैत्यसुदन मंदिर का पाहावं?

हा परिसर इतिहास, निसर्ग आणि कलेचा सुंदर संगम आहे.

इतिहास, निसर्ग आणि कलेचा अनोखा संगम

लोणार सरोवर पाहायला जाणं आणि दैत्यसुदन मंदिराला भेट देणं हा एक सुंदर प्रवास ठरतो.

लोणारला भेट दिल्यास नक्की पाहण्यासारखी ठिकाणं

सरोवर, मंदिर, आसपासचे प्राचीन अवशेष आणि शांत वातावरण प्रवासाला अधिक संस्मरणीय बनवतात.